Ulica lustrem przeszłości

Pierwsza Wojna Światowa nazywana też Wielką jest w swojej formie i wymiarze czymś, czego jeszcze nikt nie opisał, nie widział, nikt nawet nie wpadł na to, że mógłby. Szybko zyskała miano wojny totalnej. Jak pisze Jerzy Święch: Idea wojny wymknęła się spod kontroli [...]

Rodzą się pytania: jak mówić o tym co się dzieje? Jak o tym pisać?

Niewiele mamy przykładów polskiej literatury z okresu I wojny Światowej. Poeci, którzy przeżyli ten trudny czas i byli świadkami wstrząsających wydarzeń zaczynają jednak wspominać. 

Niezwykle obrazowo i emocjonalnie opisuje owe wspomnienia Józef Czechowicz w swoim wierszu pt. „Żal”. Jest to spacer literacki pełen retrospekcji. Przechadzka ulicami, na których tak niedawno rozgrywał się dramat wojny jest trudna i bolesna, rozdrapuje rany. Coś jednak nie pozwala zapomnieć.

To przecież ta sama ulica.

I ta też ulica zapłonie raz jeszcze, sprawdzą się tym samym obawy Czechowicza co do powtórnej tragedii wojny. Widzi on w niej bowiem zarówno przeszłość jak i przyszłość, dużo widział i dużo się nauczył, potrafi więc przewidzieć pewne rzeczy i dostrzec analogie niezauważalne na pierwszy rzut oka. 

„Nowa poezja” i jej odmienny od dotychczasowego wymiar w Polsce miała początek u schyłku pierwszej wojny światowej. Na zmiany, które zaszły w sposobie i tematyce tworzenia wpłynęła m.in. nowa sytuacja polityczna. Odzyskanie niepodległości zapowiadało nową epokę w dziejach kraju, na każdej płaszczyźnie jego funkcjonowania, a także w mentalności ludzkiej.

Budowniczy niepodległej Polski będzie walczył o rozwój, braterstwo, lepsze „jutro” dla Nas wszystkich, a artysta tej Polski będzie o tym mówić i pisać, by inni również przyłączyli się do wielkiego dzieła restauracji Rzeczypospolitej, przez co sam również stanie się budowniczym. Wtedy też do Polski z dotkliwym opóźnieniem dociera rewolucja, jaka zachodziła w poetyce przez ostatnie lata. Nie odrzuci jednak całkowicie polski poeta tradycji, wplecie ją zręcznie w nowoczesne formy. I tak oto odżyje młodopolski witalizm, powróci zaaranżowany nieco inaczej Staffowski motyw codzienności. Poezja polska wychodzi na ulicę, jak postulują twórcy na czele z Wierzyńskim. Nie odnosi się to jedynie do wieczorków artystycznych tak powszechnych w mieście, lecz również do tematyki utworów, które przytoczę w dalszej części pracy.

Rozmaite nurty tego okresu pozwalają nam w odmienny sposób spojrzeć na tę niepozorną ulicę, świadka i uczestnika tak wielu zdarzeń, miejsce zadumy nad tym co już było i co jest. Trwa ona niestrudzenie i cierpliwie, będąc obiektem najróżniejszych fascynacji, wzruszeń, emocji. Oto stanie się ona miejscem pracy rzemieślników, którzy odbudują nasz odrodzony kraj, zostanie poddana ich wyobraźni i werwie, by ją pobudzić do modernistycznego i niepodległego istnienia. Twórczość bowiem będzie od tej pory masową i służącą społeczeństwu. I właśnie o tym będą pisały gazety w 1918 roku i o tym napisze Tadeusz Peiper, Papież Awangardy Krakowskiej w swoim manifeście „Miasto. Masa. Maszyna”:

Awangarda Krakowska zachwyci się ulicą. Upust temu zachwytowi da Julian Przyboś w swoim wierszu o wymownym tytule „Na kołach”, gdzie nada miastu cechy człowiecze, określi go jako samodzielny byt, który odpowiednio napędzony jest w stanie funkcjonować niemalże ludzko. 

Jak swój dzień wywieść z obiegu?

Miasto kołami woła,

turkot zajeżdża do uszu robotników, którzy

zarobiony dzień niosą na plecach.

Stacje ruszyły z miejsca

wyprzedzając spóźnionych podróżnych,

trotuar staje z jezdnią do biegu.

Kable wiją ramionami u wyłomu

dnia, którego za mało!

Z placów, porosłych kołami, lecą

gościńce, które inżynier przedłuża

o rozpęd nóg zadyszanych przechodniów.

Ulicę – od rogu do rogu zalewają domy,

domów – po dachy przybrało, 

nadmiar dzieło pod dach wyprowadza co dnia. 

Jak zatoczyć poemat na kołach? 

Fascynacja uliczną energią, aurą przeludnionych chodników i pędzących tramwajów dopełniona o podziw nad sferą wizualną miasta, będzie przodującym tematem dla literatów jeszcze przez długi czas. A tym, którzy nie rozumieją owej ekscytacji, wyjaśni Tadeusz Peiper na czym polega jej istota, bowiem Trzeba dojrzeć w nim [mieście] realizację nowego piękna, piękna, które ma być pięknem wspólnym i ojczystym. 
Jakże łatwo jest to piękno dostrzec gdy przychodzi wieczór. Wszystko ucicha w nikłej poświacie latarni na równi uroczej z gwiazdami. I przenosi czytelnika Julian Przyboś do miejsca bardziej kameralnego, intymnego, ulica zmienia się w uliczkę, zamiast asfaltu wzrastają ogrody. I tak w utworze „Wieczór” płynie wolna chwila w romantycznych zaułkach. Warto również przespacerować się Ulicą Szeroką wraz z Józefem Czechowiczem, gdzie pierwszej gwiazdy wypełza pająk nad drogą wśród zamkniętych bram i ciszy. 

Wychodziłem wcześnie na miasto- dowiadujemy się ze wspomnień byłego szefa KWC (organizacja radiowa) – Rozpoczynałem w ten sposób polowanie za jakąś sensacyjną wiadomością [...]. Jeżeli nieszczęście chciało, że Niemcy w nocy np. rozplakatowali listę osób rozstrzelanych [...] lub rozlepili jakieś rozporządzenie lub też w ogóle coś się stało, o czym całe miasto mówiło, wówczas wracałem do kryjówki [...]. Gdzieś na Ogrodowej czy na Chłodnej obserwatorki kręcące się po ulicach wymieniają z Z., która niesie depeszę, porozumiewawcze spojrzenia: «Wszystko w porządku, możesz iść».

                       POLSKA KONSPIRACYJNA PRASA INFORMACYJNO- POLITYCZNA 1939-1945 – Stanisława Lewandowska; Warszawa 1982

Pawiak- więzienie warszawskie

Baczyński ostrzega przed tą samą otchłanią, do której wpadł nieznany żołnierz z utworu Broniewskiego. Nie ma ucieczki. Niebo jest teraz wyjątkowo brutalnie nieosiągalne. Postuluje Baczyński, aby nie pozwolić światu zapomnieć, aby uwolnić myśl pełną wspomnień spod ciężaru asfaltu. A także aby nie ufać ulicy. Nie jest ona bowiem przyjacielem, jest zdrajcą.

To skowyt strzałów na brukach się wił, otaczał, chodził wokół jak zbłąkany zwierz- pisze Tadeusz Gajcy w swoim debiucie „Wczorajszemu”. Ulica Miła wcale nie jest miła ostrzega Broniewski. Dedykuje to Bronisławowi Linkemu, polskiemu malarzowi, na którego płótnach ożywa miasto wrogie i obce. Wojna zawładnęła ulicą, wojna się nią żywi. Rozpościera na niej swoje najsurowsze i najokrutniejsze obrazy. Przez ulicę jadą czołgi, kroczą wojska, płynie
krew. Na ulicy nie ma ciepła, ulicy się nie upiększy, nie umrze się na niej spokojnie i nie chce się na niej umierać. Ulica jest bezlitosna i martwa. Lecz wciąż ktoś za nią ginie i wciąż się pamięta jakże była piękna, będąc wolną. 

I oto kreuje się drugi jej obraz. Według niego, jest ona czymś, o co warto walczyć i co nie opuści nas w tych trudnych chwilach.

Oba te z pozoru przeciwne sobie oblicza nierzadko opisuje ten sam poeta. Świadczyć to może o wewnętrznym dylemacie, w którym konfrontuje się sprzeciw wobec obrazów zza okna i potrzeba odzyskania dawnego bezpieczeństwa. Dostrzec można swoistą więź, która narodziła się między ulicą, a człowiekiem i która nie pozwoliła zostawić jej na pastwę agresora. Ona również walczy.

...Ich było tylko pięćdziesięciu [...] To oni każdą z bruku cegłą o wolność bili się, o lud, o chleb nasz i – o Niepodległą.

Pisze to Broniewski. I pisze o tych, którzy nie bali się polec na niej- w jej obronie. Dzieci ulicy. Zdaje się ona przeżywać wraz z ludem każdą porażkę i każde zwycięstwo. Jej serce bije głośno i uparcie, wbrew chaosowi i miotanym kulom.

Hucząca, hucząca

Aortami ulicy - jak wystrzał najprościej

Pędzi w salwach do serca,

Do serca- Wolności!

Tak o posoce pisze Mieczysław Ubysz w swym wierszu Krew.

Miasto motywuje do życia, działania, ulica przypomina ludziom, że należą do niej, a ona do nich. To ich wspólna wojna, jeden za wszystkich, wszyscy za jednego. Dodaje ona otuchy, zapewnia tak potrzebne poczucie stabilności, choćby miało być jedynym stałym elementem w ich życiu, zdaje się mówić „jestem tu, nigdzie się nie wybieram”. Zapewne nie raz, gdy cichły strzały ulice wyglądały tak domowo jak kiedyś. Jak pisała Krystyna Żywulska: Na Pawiaku w prawdzie bili, ale bili w Warszawie, i już przez ten fakt bicie to znosiło się łatwiej.